Bàn về nhân cách kẻ “sĩ”, quan niệm người xưa khác hẳn chúng ta

Gia Cát Lượng là một trong những kẻ sĩ đại đức được người đời truyền tụng

Gia Cát Lượng là một trong những kẻ sĩ đại đức được người đời truyền tụng

Thời xưa gọi “sĩ” là để chỉ thành phần trí thức

Đối với những người thuộc giới trí thức, những người có học thời xưa có yêu cầu rất cao. Trí thức thời cổ đại được xếp là những người đứng đầu trong bốn kiểu người dân là “Sĩ, nông, công, thương”.

Những người trí thức là những người học Đạo, học nghề. Họ phải là những người giỏi về cả hai phương diện tu dưỡng đạo đức và học thức. Về sau này, trí thức được dùng để chỉ những người thoát ly khỏi ngành nghề sản xuất.

Trong “Luận ngữ” có ghi lại một đoạn đàm luận giữa Khổng Tử và học trò của mình là Tử Cống như sau:

Tử Cống hỏi Khổng Tử: “Thưa thầy ai mới được gọi là “sĩ” ạ?” .

Khổng Tử nói: “Hành dĩ hữu sỉ, sử vu tứ phương, bất nhục quân mệnh”. Tức là một người phải chịu trách nhiệm đối với chính hành vi của mình, có ý thức trách nhiệm, có cảm giác xấu hổ và luôn lo sợ nhân cách, phẩm chất của bản thân mình bị vấy bẩn. Khi bản thân gánh vác trọng trách thì luôn có ý thức bảo vệ lợi ích quốc gia.

Bất luận là đi đến địa phương nào thì đều có thể hoàn thành nhiệm vụ mà mình gánh vác một cách tốt nhất. Người như thế sẽ không bao giờ làm ra những việc khiến quốc gia phải hổ thẹn và nhân cách của mình bị sỉ nhục. Đây được gọi là ‘sĩ’.”

Tử Cống nói: “Yêu cầu này quá cao ạ! Vậy thì trí thức hạng hai phải như thế nào?”

Khổng Tử nói: “Trí thức hạng hai phải là người mà khi ở trong gia tộc họ hàng thì ai ai cũng đều ca ngợi đó là người con có hiếu. Đối với hàng xóm láng giềng thì phải thân mật hữu ái. Người như thế cũng có thể được xưng là “sĩ”.”

Tử Cống lại hỏi: “Vậy thì trí thức hạng sau nữa thì phải là người như thế nào?”

Khổng Tử nói: “Phải là người “ngôn tất tín, hành tất quả”. Nói lời phải có tín, đưa ra lời hứa thì nhất định phải thực hiện được, làm việc gì cũng phải nghiêm túc chịu trách nhiệm đến cùng, có thủy có chung, có đầu có cuối.

Nhưng mà người như vậy lại không có tầm nhìn và hoài bão cao xa, làm việc chỉ là để lấy mấy đấu gạo, kiếm tiền sống tạm qua ngày, nông cạn và cố chấp. Kiểu người này rất nhiều. 

Đối với việc của bản thân thì họ có thể đảm nhận được, còn đối với việc quốc gia đại sự thì không nhất định có thể gánh vác được. Người như thế cũng tạm được xưng là “sĩ“. Nhưng suy cho cùng thì họ cũng không phải là người có chí lớn, không đáng được tôn sùng.”

Như vậy, kẻ sĩ trong văn hóa truyền thống là một người được tôn trọng bậc nhất trong xã hội, là người mà từ nhân cách, đạo đức, cho tới tài năng đều vượt xa người thường.

Tại sao kẻ “Sĩ” bây giờ dùng để mắng người khác?

Văn hóa là linh hồn của dân tộc. Từ trước tới nay người ta luôn nhìn nhận rằng văn hóa “phong kiến” là cổ hủ, lạc hậu, xấu xa. Để đánh gục văn hóa truyền thống, không gì khác hơn là đốt cháy những gì nó tôn thờ. Khổng Tử là ông tổ của Nho giáo, dĩ nhiên sẽ bị hạ bệ, trong đó có những lời dạy của ông.

Theo nghĩa tích cực, cần hiểu “sĩ” là cái tự tôn, cái kiêu hãnh của nhân cách. Nhưng vì để hạ bệ văn hóa truyền thống từ “sĩ” đã bị ép mang một nghĩa mới: những kẻ khoe khoang, tự cao tự đại. Nói nhiều thành quen, và nó ăn dần vào nhận thức xã hội, thế rồi con người ta bắt đầu tưởng rằng “sĩ” là tính từ để chỉ cái gì đó không tốt, không nên, và thậm chí dùng để mắng người khác.

Hy vọng

Xem thêm:

• Dù hay đánh trò, người thầy ngày xưa vì sao rất được kính trọng?
• Tình thương người và giá trị nhân văn bị đánh mất trong chữ Hán hiện đại

• Giáo dục xưa và nay: đâu mới là tốt?