Người quân tử qua lời dạy của Khổng Tử

Khổng Tử đàm đạo với những người bạn (Ảnh: Đại kỷ nguyên)

Khổng Tử đàm đạo với những người bạn (Ảnh: Đại kỷ nguyên)

Luận về người quân tử, Khổng Tử cho rằng cần đánh giá dựa trên 4 khía cạnh sau: 

1. Đức hạnh

Khi nhận xét về học trò Nhan Hồi của mình, Khổng Tử nói: “Nhan Hồi có được bốn loại đức hạnh của một người quân tử. Một là có ý chí kiên cường trong việc thực hành nhân nghĩa. Hai là khi người khác khuyên can thì có thể nhu thuận mà tiếp nhận. Ba là khi được ban bổng lộc chức tước thì từ tốn, thận trọng thoái lui. Bốn là trong cuộc sống thì thận trọng từ lời nói đến việc làm.”

Còn khi nhận xét về học trò Sử Thu, Khổng Tử nói:

“Sử Thu cũng có được ba loại đức hạnh của người quân tử. Một là mặc dù không có địa vị quan lại, nhưng đối với cấp trên vẫn trung thành tận tâm. Hai là dù không lễ bái nhưng đối với Thần linh vẫn vô cùng tôn kính. Ba là đối với bản thân thì vô cùng nghiêm khắc, nhưng lại vô cùng khoan dung với người khác.”

Học trò của Khổng Tử là Tằng Sâm nói:

“Con thấy có ba việc mà Thầy làm rất giỏi, nhưng còn thì mãi vẫn không thể làm được. Một là thầy chỉ cần nhìn thấy người khác làm được một việc tốt nào đó là có thể tha thứ cho hàng trăm thiếu sót mà người ấy đã phạm. Hai là thầy nhìn chỗ tốt của người khác cũng như chỗ tốt của mình, tuyệt không ghen tị. Ba là thầy chỉ cần nghe được một câu nói hay nào đó thì sẽ nghiêm túc thực hành trong cuộc sống, tuyệt không buông lơi. Con thấy ba việc này của thầy mà mình mãi vẫn không làm được cho nên, con quả thực vẫn không bằng được Nhan Hồi và Sử Thu.”

2. Kết giao

Khổng Tử nói:

– “Sau khi ta mất, Tử Hạ sẽ vẫn tiến bộ, còn Tử Cống thì lại một mực thụt lùi.”

Tằng Sâm hỏi lại:

– “Thầy nói như vậy là vì sao ạ?”

Khổng Tử giải thích:

– “Tử Hạ luôn kết giao với những người mạnh hơn mình, còn Tử Cống thì lại luôn kết giao với những người không bằng mình. Ta nghe nói, muốn biết rõ về một người nào đó thì hãy nhìn vào cha và bạn bè của người đó để xem xét. Muốn biết rõ tính chất của một mảnh ruộng thì xem sự sinh trưởng của cỏ cây mọc ra trên đó. Cho nên mới nói: “Kết giao cùng với một người tốt, thì cũng giống như gieo trồng hoa lan trong nhà kính vậy.

Lâu dần thì không cảm nhận thấy hương thơm nữa là bởi vì ngươi từ lâu vô hình chung cũng đã “nhiễm” mùa hoa lan ấy rồi. Còn kết giao với người không tốt thì cũng giống như cá ở trong chợ. Lâu ngày cũng sẽ không cảm thấy mùi tanh hôi, là bởi vì bản thân cũng đã “nhiễm” mùi tanh ấy rồi. Một thứ nào đó đặt vào thùng thuốc nhuộm màu đỏ thì sẽ có màu đỏ, còn đặt vào thùng thuốc nhuộm màu đen thì sẽ có màu đen. Cho nên, người quân tử nhất định sẽ thận trọng người mà mình kết giao.”

3. Thận trọng và tự ước thúc bản thân

Khổng Tử nói: 

– “Thuyền nếu không có nước thì sẽ không thể chuyển động được. Nhưng nếu nước mà chảy vào trong thuyền thì thuyền sẽ chìm. Bậc quân vương nếu không có dân thì không thể trị quốc, nhưng nếu dân mà “cưỡi” lên đầu quân vương thì quốc gia cũng sẽ tiêu vong. Cho nên, ở vị trí quân vương thì phải cẩn trọng, còn ở vị trí người dân thì cũng không thể không tự ước thúc, ràng buộc mình.”

4. Đạo của người quân tử

Cao Đình là người nước Tề, đến gặp Khổng Tử nói:

– “Tôi từ Tề quốc tới gặp tiên sinh là vì muốn học đạo của người quân tử. Hy vọng tiên sinh có thể nói rõ cho tôi biết.”

Khổng Tử nói: 

– “Người quân tử, trong lòng phải bảo trì chính trực, thuần khiết, đây là cái gốc của làm người. Bên ngoài phải khiêm cung thận trọng, thủ hộ tâm chí của bản thân, miệt mài thực hành nhân nghĩa. Người quân tử có tài có đức, khiêm tốn học tập, gặp tiểu nhân bất tài thì tự tránh xa. Đối với người có tài năng thì tuyệt đối không có tâm ghen ghét đố kỵ, mà phải nghiêm túc học tập hành vi và việc làm của họ. Như vậy thì người xa ngàn dặm cũng sẽ đối với ngài như huynh đệ một nhà. Nếu không thể học tập hành vi và việc làm của người quân tử thì cho dù là người ngay bên cạnh cũng không thể ở cùng.

Hơn nữa, chúng ta trong cuộc sống đời thường, mỗi ngày đều nói nhiều lời như vậy, làm nhiều sự tình như vậy thì việc tránh nói những lời để rước rắc rối vào thân, tránh làm những việc phải hối hận là điều không dễ dàng. Đây chỉ có người thực sự trí tuệ mới có thể làm được. Cho nên, làm việc phải cẩn thận, thận trọng, lúc nào cũng phải chú ý đến ngôn hành cử chỉ của mình. Phải biết rằng, một người cho dù cả đời không làm sai điều gì thì cũng có thể vì một câu nói không thích đáng mà thành “kiếm củi ba năm thiêu một giờ”. Cho nên mới nói, muốn thành một người quân tử thì nhất định lúc nào cũng phải thận trọng.”

Trí thức VN

Xem thêm:

• Bài học từ người xưa để sống thanh thản
• Tình thương người và giá trị nhân văn bị đánh mất trong chữ Hán hiện đại